PREV
NEXT

Wystawa etograficzna – Ręcznik kuchenny

Wystawa „Ręcznik kuchenny” została zainaugurowana 30 kwietnia 2017 r. podczas XVI Powiatowego Przeglądu Teatrów Obrzędowych w Drelowie i trwała do 22 czerwca. Cieszyła się dużym zainteresowaniem oglądających, którzy chętnie powracali pamięcią do minionych lat, kiedy to bogato zdobione haftem i koronką ręczniki stanowiły subtelną ozdobę domostw, będąc również jednym z najważniejszych elementów obrzędowości regionalnej.

Głównym zamierzeniem podczas organizacji wystawy było podkreślenie wagi uchronienia tradycyjnych elementów wyposażenia wnętrz naszych przodków przed zaklasyfikowaniem ich jako rzeczy niepotrzebne i nie mające żadnej wartości, nadające się do wyrzucenia. Dzięki uprzejmości wielu zaangażowanych osób udało nam się zgromadzić 40 ręczników obrzędowych pochodzących z lat 1917 – 1994. Większość wyrobów zdobiących wystawę ma liczne ślady użytkowania, świadczące o tym, że służyły ich twórcom przez długie lata i były jednym z podstawowych elementów wystroju wnętrza. Ręczniki dostarczyli nam zaangażowani mieszkańcy gminy Drelów: z Danówki, Żerocina, Drelowa, Zahajek, Leszczanki, Kwasówki, Łózek, Szóstki i Wors. Jeden z ręczników jest niezwykłym nośnikiem bogatej historii, ponieważ został przywieziony przez mieszkańca Szóstki aż z Syberii w 1928 r. Najstarszy ręcznik pochodzi z 1917 r. i został nam udostępniony przez mieszkankę Zahajek, panią Władysławę Michaluk (ręcznik wykonała Marianna Andrzejuk).

Na terenie gminy Drelów, według opowieści jej mieszkańców, ręcznik pełnił najczęściej funkcję higieniczną lub był używany do dekoracji kuchni, dlatego najczęściej jest określany mianem ręcznika kuchennego. Jest to nazwa używana przez większość osób zaangażowanych w powstanie naszej wystawy, stąd wzięła się nazwa wystawy, co jest naszym świadomym zabiegiem.
Jednak na podstawie opowieści najstarszych przedstawicieli gminy (również udostępniających nam ręczniki) oraz zgromadzonych materiałów źródłowych wiemy, iż pierwotnie ręcznik zwano obrzędowym, ponieważ spełniał ogromną rolę podczas obrzędowości codziennej i świątecznej, obecnie już prawie całkowicie zanikłej. Obrzędowość ta towarzyszyła człowiekowi od momentu jego narodzenia, aż po kres jego życia. Według znanych nam przekazów nowo narodzone dziecko otrzymywało swój własny ręcznik, który zwykle kończył „żywot” wraz ze śmiercią jego posiadacza (ręcznik wkładano do trumny lub wrzucano do grobu).

Biorąc pod uwagę te informacje oparliśmy naszą wystawę o tzw. „ścieżkę życia” przedstawiając kolejne etapy życia i codzienności człowieka. Zintegrowaliśmy tu tradycję wschodniopolską, przeplatając obrzędowość katolicką z prawosławną.
Wystawę wzbogaciliśmy o elementy życia codziennego – znalazły się w niej m.in. akcesoria związane z narodzinami, ślubem, namaszczeniem chorych i śmiercią, atrybuty świąteczne, higieniczne i gospodarcze.

Ścieżka życia na ręczniku obrzędowym

Łącznik tradycji wschodniopolskiej: katolickiej i prawosławnej

Kształt ręcznika* – podłużny pas tkanego lnianego materiału o długości 1,5 – 3 m – obrazował drogę. Starano się, by tkany ręcznik miał długość odpowiadającą wzrostowi danego człowieka, a niekiedy stanowił jego podwójną, lub nawet potrójną miarę.

Haft – początkowo haft krzyżykowy i perebory, wzory geometryczne, z czasem zastąpione haftem płaskim i ażurami z motywami kwiatowymi. Archaiczna kolorystyka czerwieni, czerni i granatu ustąpiła całej gamie kolorów. Wykończenia: koronka, zazwyczaj szydełkowa, z ornamentem kwiatowym lub geometrycznym, rzadziej religijnym.

Symbolika: Tak jak życie ludzkie ręcznik miał swój początek i koniec, pomiędzy nimi – cała życiowa droga, którą przebywał od narodzin do śmierci, a wraz z drogą – przypisane życiu przeznaczenie i los. Dwa końce ręcznika symbolizowały kobietę i mężczyznę.

Uzdrowienie i posiadanie dzieci

  •  Ręczniki wieszano na przydrożnych krzyżach wotywnych jako ofiary, najczęściej w intencji uzdrowienia lub posiadania dzieci. Należało wyszyć na ręczniku Matkę – Rodzicielkę, dziecko i drzewo życia. Tak wyhaftowane ręczniki noszono również do cerkwi lub na groby przodków.

Połóg

  •  Podczas porodu kobieta, by ulżyć sobie w cierpieniach, przewieszała ręcznik przez belkę na suficie i rodziła, przytrzymując się za jego końce.

Narodziny

  •  Nowo narodzone dziecię od momentu przyjścia na świat otulano w nowy, czysty ręcznik, który towarzyszył mu do końca życia. W najdawniejszych czasach razem z ręcznikiem ofiarowywano dziecku trzy patyczki wiergu, w których zapisany był jego żywot.
  •  Kolejnym ważnym momentem była pierwsza kąpiel, która zmywała z dziecka ślady „tamtego” świata, by mogło przejść do „tego”. Umyte dziecko owijano w białą pieluszkę i przewiązywano ręcznikiem z delikatnego, cienkiego płótna.

 Chrzest

  • Ręcznikiem przystrajano dziecko do chrztu.

 Posag

  •  Młode dziewczęta (najczęściej w wieku 14-16 lat) przed zamążpójściem miały obowiązek utkać i wyhaftować odpowiednią ilość ręczników jako uzupełnienie posagu. Miało to pokazać jej dojrzałość do roli żony i gospodyni, zaradność, pracowitość i talent. Ręcznik był symbolem trwałości rodziny.
  • Jeśli panna nie chciała jeszcze wyjść za mąż, mogła powiedzieć, że nie ma jeszcze tylu ręczników, ile potrzebuje.

Ślub

  • Poczas obrzędu ślubnego ręcznik pełnił rytualną rolę związania dwóch początków: męskiego i żeńskiego, dwóch rodzin, dwóch rodów.
  • W przeddzień ślubu zapraszano marszałka wesela, który rozpoczynał posiłek od wytarcia dłoni ręcznikiem, który potem otrzymywał w prezencie.
  • Przed wyjazdem do ślubu panna młoda ofiarowywała narzeczonemu chustę, zaś rodzicom młodego, swatom i marszałkowi lub staroście weselnemu ręczniki, które sama wyhaftowała. Nosili je oni przewieszone w pasie do końca wesela. Otrzymywali je również świadkowie.
  • Ręcznik umieszczano na drodze, po której jechała furmanka (później samochód) wioząca młodych do ślubu – był to symbol granicy, przejścia w stan małżeński.
  • W dniu ślubu młodzi stali na nim podczas zaślubin w świątyni – miało to zapewnić dobrobyt. Ręcznikiem wiązano dłonie nowożeńców podczas składania przysięgi.
  • Panna młoda niosła ikonę otoczoną ręcznikiem, którą później zawieszała w domu męża, a ręcznik musiał na niej wisieć od Wielkanocy do Bożego Narodzenia.

Wesele

  • Na ręczniku młoda para stawała na progu domu weselnego, gdzie witano ich chlebem i solą.
  • Na ręczniku kładziono weselnego korowaja, a także chleb i sól, którymi witano młodych.
  • Nad stołem, przy którym zastawiano ucztę weselną, wbijano dwa kołki uprzednio je rozszczepiwszy i wkładano w nie kilka garści zboża. Pod tym miejscem na ławie rozścielano biały ręcznik nazywany posagiem. Na nim w trakcie uczty zasiadała młoda para, po czym młoda mężatka z tym ręcznikiem udawała się do rodziców po swój posag: mogła nim obwiązać szyję krowy, konia lub innego zwierzęcia, które zabierała ze sobą do domu męża.
  • Panna młoda rozdawała gościom weselnym ze strony męża krótkie ręczniki domowej roboty, wykonane na kształt chustek.

Obrzędowość codzienna

  • Kącik czystości: zwykłe, proste i ubogo zdobione ręczniki służyły do higieny. Często przysłonięte były bogato zdobionym ręcznikiem pełniącym funkcję dekoracyjną.
  • Ręcznikiem przykrywano chleb stojący na stole, również dzieżę z rozczynionym ciastem chlebowym. W ręczniku wynoszono robotnikom pożywienie na pole.
  • Ręcznik ozdabiał ściany, obrazy i lustra zaświadczając o bogactwie. W czasach przedchrześcijańskich ręcznik stanowił domową świątynię, w której zwracano się do bóstw i duchów przodków.
  • Gospodarz, zasiewając ziarno na wiosnę, wychodził w pole przepasany ręcznikiem, na którym zawieszał naczynie ze zbożem. Pierwszy ścięty snop zboża obwiązywano ręcznikiem. Miało to gwarantować dobry zasiew i obfite plony.
  • W dzień św. Jerzego (6 maja) cała rodzina wychodziła na pole, niosąc na ręczniku ikonę i korowaja agrarnego upieczonego z jasnej mąki na kształt bułki, by taczać go na ręczniku po rosnącym zbożu (koniecznie ozimina: żyto lub pszenica) i tym sposobem zapewnić urodzaj.
  • Ręcznikami ozdabiano dawniej przydrożne krzyże i kapliczki, zwyczaj ten ustąpił miejsca wstążkom i kwiatom.
  • Ręcznikiem obdarowywano tych, których chciano szczególnie uhonorować.

 Wielkanoc, Boże Ciało, Dożynki

  • W wigilię Wielkiej Nocy niesiono w ręczniku święconkę ułożoną na talerzu. W późniejszych czasach ręcznikiem wykładano lub przystrajano koszyk ze święconką.
  • Ręcznikiem, który okrywał święconkę, przykrywano rozsady kapusty, aby zapewnić jej dorodność.
  • Podstawowym elementem dożynek był chleb ułożony na ręczniku.
  • Na Boże Ciało obraz zawieszony w szczytowej ścianie domu przystrajano ręcznikiem. W niektórych domach ręcznik otaczał obrazy każdego dnia. Tak ozdobiony kąt nazywano „pokuć”.

 Klęski żywiołowe, wojny i epidemie

  • W czasie suszy kobiety tkały na ręcznikach symbole deszczu. Ręcznik miał również chronić przed złem i nieszczęściem.
  • Aby odwrócić wojnę i zarazę kobiety we wsi w ciągu jednej nocy tkały i haftowały ręcznik, z którym wieś obchodzono dookoła, a następnie zakopywano go w ziemi na rozstaju dróg. Innym sposobem było otoczenie wsi sznurem ze związanych ręczników lub opasanie ręcznikiem krzyża pomorowego.

 Namaszczenie chorych

  • Ręcznik, czasem z motywem religijnym, przygotowywano na czas udzielania przez księdza sakramentu namaszczenia chorych.

Pogrzeb

  • Po śmierci członka rodziny otwierano okno i wywieszano w nim ręcznik, który dla żywych był informacją o śmierci, a duszy zmarłego ułatwiał wydostanie się na „tamten” świat.
  • W dniu zgonu ręcznikiem otaczano ikonę zawieszoną u wezgłowia łóżka zmarłego, pozostawał on tam przez 40 dni, podczas których dusza zmarłego przebywała jeszcze w obejściu. Po tym czasie można było ręcznik zdjąć i uprać.
  • Osobisty ręcznik (towarzyszący od narodzin) wkładano do trumny otaczając nim ciało nieboszczyka. Trumny dziecięce niesiono na cmentarz na ręcznikach, wrzucano je razem z trumną do grobu. Krzyż niesiony na czele konduktu pogrzebowego ozdabiano ręcznikiem, który następnie oddawano do cerkwi.
  • W niektórych rejonach wschodniej Polski na grobach mężczyzn zawieszano ręczniki, a na grobach kobiet – fartuszki, co miało stanowić wyobrażenie pochowanych tam osób.

 Ubiór

  • W stroju podlasko – włodawskim najstarszym i najbardziej tradycyjnym nakryciem głowy była zawijka – miała ona kształt ręcznika, który składano potrójnie wzdłuż i zakładano jak przepaskę, otaczając głowę i zawiązując z tylu na karku. Pod zawijkę mężatki zakładały mały siatkowy czepeczek, owinięty okrajką. Mocowano go na czubku głowy w archaiczny sposób – przy pomocy kimbajki, czyli drewnianej obręczy, przez którą przekładano włosy.

* Informacje dotyczące ręcznika obrzędowego pozyskano od mieszkańców gminy Drelów oraz na podstawie źródeł zewnętrznych:
1. http://czasopis.pl/tag/recznik-obrzedowy/
2. http://pasjeodnalezione.blogspot.com/2015/01/recznik-ludowy-albym-i-wzorniki.html

3. http://www.muzeum.bialystok.pl/s,wystawy-stale,132.html
4. http://haft.mroofka.pl/reczniki-obrzedowe
5. http://bialczynski.pl/czworksiag-wielki-wiary-przyrody/tom-iii-ksiega-tanow/o-ksiedze-tanow/slowianskie-reczniki-obrzedowe-recznik-bielski/

W oparciu o wystawę „Ręcznik kuchenny” w Gminnym Centrum Kultury w Drelowie przeprowadzono cykl lekcji regionalnych „To tylko ręcznik?”, dzięki którym przybliżono przedszkolakom, uczniom szkół podstawowych i gimnazjalnych oraz nauczycielom z gminy Drelów zanikającą tradycję tkania i zdobienia ręczników, ich znaczenie obrzędowe oraz atrybuty staropolskiego życia codziennego.

Gminne Centrum Kultury w Drelowie
składa serdeczne podziękowania dla osób zaangażowanych
w stworzenie tej wyjątkowej wystawy.

    Ręczniki i pozostałe wyroby rękodzielnicze udostępnili:

  1. Janina Majchrzak z Wors
  2. Mariola Zaniewicz z Łózek
  3. Aleksandra Sobieszuk z Szóstki
  4. Barbara Kozłowiec z Łózek
  5. Danuta Bartoszuk z Kwasówki
  6. Janina Waszczuk z Żerocina
  7. Jadwiga Jaworska z Drelowa
  8. Maria Lekowska z Danówki
  9. Janina i Katarzyna Grontkowskie z Żerocina
  10. Halina Filipiuk z Zahajek
  11. Krystyna Korneluk z Leszczanki
  12. Anna Ostapiuk z Żerocina
  13. Danuta Wawdysz z Zahajek
  14. Władysława Michaluk z Zahajek
  15. Halina Demczuk z Danówki
DO GÓRY